CPU)) كه كورتكراوه‌ی (Central Processing Unit) پارچه‌یه‌كی ئه‌لیكترۆنی چوار لایه ، له‌سه‌ر مه‌زه‌بۆرد جێگایه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌و له هه‌ر كۆمپیوته‌رێكی كه‌سیدا یه‌ك شوێن بۆ ئه‌م پارچه‌یه دابین كراوه كه ده‌وری ڕێكخه‌رێكی گشتی ده‌بینێت له لێكدانه‌وه‌ی فرمانه ئاراسته‌كراوه‌كان له (In put) ه‌وه و به‌ده‌سته‌وه‌دانی ئه‌نجامی لێكدانه‌وه‌كه‌شی له (Out Put) ه‌وه له ئه‌ستۆیدایه هه‌ندێك جار به (پرۆسێسه‌ریش) ناو ده‌برێت ، ئه‌م ناوه‌ش به هۆی فرمانه سه‌ره‌كیه‌كه‌یه‌وه‌یه كه پرۆسێسینه ناونراوه.
له ئێستادا (CPU) به (Microprocessors) ناسراوه چونكه ڕوبەر‌ی سی پی یو هێنده بچوك كراوه‌ته‌وه كه پیكهاته‌كانی به هیچ جۆرێك به چاونابینرێت و به‌كارهێنه‌ر ناتوانێت ژماره‌ی ئه‌و (ic) یانه بزانێت كه له پێك هاته‌ی پرۆسێسه‌ره‌كه‌یدا به‌كارهاتووه . به‌سه‌رنج دانێكی ورد له فرمانی پرۆسێسه‌ر ده‌گه‌ینه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه كرداره‌كان له چه‌ند بارێكی ژمێره‌یی وه‌ك (كۆكردنه‌وه لێكدان دابه‌ش و بەراورد كردن … هتد) دا كۆكراوه‌ته‌وه دواتریش به ده‌سته‌وه‌دانی ئه‌نجام كه گرنگترین هۆكاره بۆ به‌ڕێوه‌بردنی فرمانه‌كان له‌لایه‌ن به‌شی فرمان پێدراوه وه .
ئه‌م ئه‌نجامه‌ش پاڵپشت به فرمانێكی لۆجیكی دێته دی كه له پارچه‌ی ئه‌لیكترۆنی ورد دا كه به ماده‌ی سلیكۆنی دروست كراوه و ناوده‌برێت (Transistor) ڕێك خراوه ، ڕێژه‌ی ئه‌م ترانزسته‌رانه‌ش له‌هه‌ر پرۆسێسه‌رێكدا ڕاسته‌وانه‌یه له گه‌ڵ خێرایی پرۆسێسیندا ، ترانزسته‌ر یه‌كه‌یه‌كی ئێجگار بچوكه كه خۆی وزه‌ی پێداتێپه‌ڕ ده‌بێت به پێ ی جۆره‌كه‌ی ، هه‌روه‌ها وه‌ك سویچێك كارده‌كات له نیوان ناردن و وه‌رگرتنی وزه‌دا چونكه بنه‌مای كاری داتا پرۆسێسین له دوو لقدا خۆی ده‌بینێته‌وه كه (سفر و یه‌كه) بۆ ده‌ست گرتن به‌سه‌ر ئه‌م جۆراوجۆریه‌ی داتادا جۆراو جۆری وزه‌مان پێویسته كه ترانزسته‌ر له پرۆسێسه‌ردا ڕێكی ده‌خات به‌مه‌به‌ستی لێكدانه‌وه‌و ئاراسته‌كردنی .
وه‌ك ده‌زانین (CPU) یان هه‌ر پارچه‌یه‌كی تری داتا ستۆره‌یچ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ (سیسته‌می باینه‌ری) دا ده‌كات ئه‌م مامه‌ڵه‌یه‌ش هاو په‌یوه‌سته به داتا و زانیاریه‌كان كه دابه‌ش ده‌كرێت به‌سه‌ر دوو لقدا كه به سفر و یه‌ك ده‌خه‌مڵێنرێت ، كه ئه‌مه‌ش هه‌مان پێناسه‌ی سیسته‌م باینه‌ریه ، (CPU) جگه له‌م زمانه له هیچ ڕێگایه‌كی تره‌وه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ناكرێت ، له‌به‌ر ئه‌وه پاڵپشت به سیسته‌می باینه‌ری فرمان وه‌رده‌گرێت و فرمان لێك ده‌داته‌وه‌و ئاراسته‌ی ده‌كات به‌هۆی ترانزسته‌ره‌وه ؛ ئه‌م ترانزسته‌رانه به‌شێوه‌ی كۆكراوه كه ناوده‌برێت به (Gate) ڕێك خراون چه‌ند فرمانێك به‌جێ ده‌هێنن ، ژماره‌یه‌كیش له‌م گه‌یتانه‌ش له به‌شێكی تردا كه ناونراوه (integrated circuit) كۆكراونه‌ته‌وه ، كه (CPU) خۆی له بنه‌ڕه‌تتدا له ژماره‌یه‌كی زۆر له (IC) پێك دێت .
به‌شه‌سه‌ره‌كیه‌كانی (CPU) كامانه‌ن ؟
1- (Control Unit) یه‌كه‌ی ده‌ست به‌سه‌راگرتنه له پرۆسێسه‌ردا ئه‌م به‌شه ئه‌نجامی داتایی داخڵ كراوی له ئه‌ستۆدایه ده‌بێت له یه‌كه‌م ساتی داغڵ كردنیه‌وه تا چاره‌سه‌ر و ده‌ركردنی له ژێر كۆنترۆڵیدا بێت هه‌ر بۆیه له ناو به‌شه جیاوازه‌كانی پرۆسێسه‌ردا ئاڵوگۆڕ به‌داتاكه ده‌كات تا ده‌گاته كۆتا چاره‌سه‌ر بڕیاردەری سەرەكیە لە ڕێگەدان بە هاتنی داتا لە شوێنە جیاوازەكانەوە .
2- (bus interface unit) یه‌كه‌ی ئێجگار بچوكن كه ده‌وری گه‌یه‌نه‌ر ده‌بینن بۆ گواستنه‌وه ، واته به‌م به‌سانه داتا له نێوان به‌شه جیاوازه‌كانی (CPU) هات و چۆ ده‌كات و هاوكار ئەو ستۆرەیجانەی تریش كە پیوەستن بە پرۆسێسەرەوە هەر لە ڕێگای ئەم بەسانەوە داتاكانی لێوەردەگرێت یان بۆیان دەنێرێت .
3- (Registers) یه‌كه‌یه‌كی تۆمارگای بچوكه بۆ داتاكان كه له پرۆسێسه‌ردا ، كاتێك داتاكان بۆ ماوه‌یه‌كی كه‌م ده‌مێنێته‌وه بۆ چاره‌سه‌ر لێره‌دا هه‌ڵده‌گیرێت ئه‌مه‌ش به‌و مه‌به‌سته‌ی كاری پر‌ۆسیسین بێ كێشه به ئه‌نجام بگات ، بە خێراترین یەكەی پاراستن لە كۆمپیوتەردا دادەنرێت و بوونی ئەم خێراییە زۆرەش لە وەرگرتن ە ناردنی داتادا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لە خێرایی پرۆسێسین كەم نەكاتەوە ، چونكە نەبوونی ئەم بەشە پرۆسێسەر ناجار دەكات هەموو جارێك بۆ هێنانەوەی داتا بۆ پرۆسێسەركردن بگەڕێتەوە بۆ ڕام بەڵام لێرەدا بوونی ریجیستەر ئەم.
ئا: هۆشمەن صاڵح
